کاغذ سازی در ایران را در این مطلب مرور می کنیم.
کاغذ، ورقه نازک و همواری است که به طور معمول از الیاف گیاهی ساخته می‌شود و به طور عمده برای نوشتن و چاپ کردن از آن استفاده می‌شود.
به‌نظر می‌رسد واژه کاغذ از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شده باشد. کاغذ از الیاف به هم آمیخته سلولز تشکیل می‌شود که از سال 1860 به بعد قسمت عمده کاغذ جهان از چوب و مغز آن بدست می‌آید.
ساخت اولین کاغذی که شبیه کاغذهای امروزی بوده است به فردی چینی بنام تسای لوآ در سال 105 میلادی نسبت داده می‌شود. چینی‌ها در ساختن کاغذ از پوست درخت توت استفاده می‌کردند و بعدها در قرن اول و دوم میلادی، گرد فشرده ساقه خیزران را برای تهیه کاغذ بکار بردند. در اروپا تا حدود قرن اول میلادی از کاغذ پاپیروس استفاده می‌شد ولی در آن زمان با پیدایش نوع جدیدی از کاغذ که پارشمن نامیده می‌شد رقابتی بین این دو نوع کاغذ بوجود آمد. بدین ترتیب تا تهیه کاغذ به صورت امروزی ( یعنی تهیه کاغذ از موادی چون الیاف پارچه و چوب ) برای نوشتن از پارشمن و پاپیروس استفاده می‌شد.
تاریخچه کاغذ سازی در ایران
تاریخ ساخت کاغذ در ایران به سال 134 هجری قمری ( 751 میلادی ) و به زمان هجوم چینیان به سمرقند برمی‌گردد. که طی آن، ایرانیان فن کاغذسازی را از اسیران چینی فرا گرفتند. طولی نکشید که کاغذهای تولیدی ایران به قدری شهرت پیدا کرد که از طریق کاروان هایی از بغداد و دمشق به مصر و از آنجا در امتداد دریای مدیترانه به آسیای مرکزی و سپس به اروپا برده شد. انواع کاغذ هایی که در نسخ خطی ایران بکار می‌رفته و از شهرت خاصی برخوردار بوده است عبارتند از :
(1 ) 1- کاغذ آهاری 2- کاغذ ابری 3- کاغذ ابریشمی 4- کاغذ پوست دل آهو 5- کاغذ بغدادی 6- کاغذ حنایی 7- کاغذ خراسانی 8- کاغذ مقتایی 9- کاغذ دولت آبادی 10- کاغذ عادل شاهی 11- کاغذ سمرقندی 12- کاغذ هندی 13- کاغذ خان بالغ 14- کاغذ بخارایی 15- کاغذ اصفهانی 16- کاغذ کشمیری 17- کاغذ مصری 18- کاغذ ترکی 19- کاغذ ترمه 20- کاغذ فرنگی جدید
مهم ترین کاغذ هایی که توسط مسلمین ساخته شد:
کاغذ سلیمانی - کاغذ طلحی - کاغذ نوحی - کاغذ فرعونی - کاغذ جعفری - کاغذ طاهری - کاغذ مامونی - کاغذ منصوری
کاغذ سمرقندی این کاغذ را باید نخستین نمونه کاغذ ایرانی دانست که برابر نیازهای کاتبان ایرانی و شرایط کتابت با قلم نی پدید آمده است. تایید استادان طراز اول خوشنویسی نظیر سلطان علی مشهدی در <صراط السطور> از مرغوبیت خاص این کاغذ خبر می‌دهد.
کیفیت مناسب این کاغذ سبب رونق تجارت آن شد، به طوری که سمرقند را به مرکز تجارت آن تبدیل کرد. حتی مرغوبیت این کاغذ منجر به گرانی آن گردید، به طوری که از انواع مختلف آن در همه جا، با رغبت و تحسین استقبال می‌شد و در اندازه‌های مختلف کاربرد پیدا کرده و به تمام بلاد اسلامی صادر می شد.
کاغذ سمرقندی و کیفیت جهانگیر آن سبب شد تا کشورهای مسلمان آن روزگار، همیشه ترجیح دهند برای خلق آثار ماندگار، از آن استفاده کنند. حتی وقتی بایسنقر میرزا تصمیم به کتابت قرآن معروف و عظیم بایسنقر گرفت، دستور داد تا کاغذگران سمرقندی، تمامی تجربه و همت خویش را به کار بگیرند تا بتوانند صفحاتی عظیم از این کاغذ را پدید آورند و امروز شاهد بقایای این قرآن عظیم بایسنقری در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ابعاد هر صفحه 101 *177 سانتی‌متر با مقیاس امروز هستیم که بزرگ تر از کاغذهای صنعتی استاندارد امروزین است.
کاغذ بخارایی دومین کاغذ تولیدی ایرانیان است که در کارگاه‌های کاغذسازی بخارا رواج پیدا کرد و به همین ترتیب، نام گذاری کاغذ، منسوب به مراکز تولیدی آن شد.
کاغذهای طاهری به دستور طاهر دوم، از امرای نیشابور، و همین طور کاغذ طلحی به دستور طلحه بن طاهر، از امرای طاهری، ساخته شد. کاغذ مامونی به نظر می رسد از انواع کاغذهایی است که به دستور فضل برمکی در مرو ساخته می‌شد.
کاغذ نوحی از انواع کاغذهای خراسانی است که نوح بن منصور سامانی در ساخت و ترویج آن نقش موثری داشته و به همین نام هم شهرت پیدا کرده است.
کاغذ منصوری در خراسان تاکنون از دو نوع کاغذ منصوری یاد شده است که اولین آن منسوب به منصور سامانی است و دیگری کاغذی است خراسانی که توسط کاغذگر هنرمندی به نام منصور کاغذی ساخته شده است و شاید در زمره معدود نمونه‌هایی از کاغذسازی باشد.
کاغذ فرعونی برخلاف اسم آن، از انواع کاغذهای خراسانی است که تا سده پنجم هجری رواج داشته و رقیب سرسخت کاغذ مصری بوده است. تاریخ و سابقه ساخت آن را تا نیمه اول سده دوم هجری ذکر کرده اند.
نوآوری های ایرانیان در کاغذ سازی
ایرانیان مسلمان در کار بهبود ساختن کاغذ به نوآوری‌های جالبی دست پیدا کرده بودند که به چند مورد اشاره می‌شود:
1- آهار زدن به کاغذ : ایرانیان که در کار ساختن کاغذ پوستی(پارشمن) تجربه‌های زیادی داشتند کوشیدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جدید نیز به کار گیرند. از این رو، به کاغذ نشاسته گندم می‌زدند که سطح کاغذ را برای نوشتن با جوهر مناسب‌تر می‌کرد.
2- بهره‌گیری از آب‌دنگ : این دستگاه کوبه‌ای، پتک مانند بود که با چرخاب به حرکت در می‌آمد و از آن برای خرد کردن تکه‌های بزرگ چوب بهره می‌گرفتند.
3- بهره‌گیری از قالب خیزران : نوارهایی از چوپ خیزران را مانند حصیر به هم می‌بافتند و برگه‌های کاغذ خیس را برای آبکشی روی آن می‌گذاشتند و پس از این که آب آن گرفته شد در حالی که ورقه هنوز مرطوب بود، آن را برمی‌داشتند. این کار به سازنده کاغذ امکان می‌داد به طور پیاپی ورقه‌های کاغذ را روی همان یک قالب آبکشی کند. پیش از آن، ورقه کاغذ را روی پارچه درشت بافی پهن می‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه کاغذ، نمی‌توانستند آن را از روی پارچه بردارند.
4- بهبود کاغذ و بازیافت آن : افزودن موادی مانند بزرک، پنبه و کهنه پاره‌های کتان به ترکیب کاغذ و هم‌چنین بهره‌گیری از خرده پاره‌های کاغذ و پارچه‌های کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شیوه‌ای از بازیافت نیز به حساب می آمد
. 5- کاغذ رنگی: در برخی دست‌نوشته‌های نویسندگان مسلمان دستورهایی برای ساختن کاغذ به رنگ‌های قرمز، سبز، آبی، صورتی، زرد، پیازی و ارغوانی وجود دارد و حتی نوشته شده است که چگونه می‌توان کاری کرد که برگه‌های کاغذ کهنه و دیرین به نظر برسند.
روش‌های الوان سازی الوان سازی کاغذ که از ابداعات هنرمندان ایرانی است، به گونه‌های متفاوت انجام می‌شده است:
الف: استفاده‌های خود رنگی در خمیر کاغذ
ب: روش‌های افشان یا رنگ افشانی
ج: روش‌های غرقابی
د: روش‌های ابر و باد یا ابری سازی
الف :استفاده‌های خود رنگی در خمیر کاغذ: استفاده از رنگ گیاه برای کاغذ از تجارب قدیمی ایرانیان است که نمونه آن کاغذ کاهی است و آن استفاده از کاه گیاه گندم برای ماده اولیه خمیر کاغذ است. مواد نشاسته ای و لعابی موجود در ساقه گندم سبب آهاری شدن آن می‌شود. از همین خاصیت استفاده می‌شد و کاغذهایی برای طراحی و نقاشی پدید می‌آوردند که امروز نوع ماشینی آن <کاغذ گراف> نام دارد. گاهی در دوران کاغذسازی ایرانیان، از رنگ‌های گیاهی محلول در آب، مانند حنایی و زعفرانی استفاده می‌شد. بدین ترتیب، رنگ به جای سطح کاغذ در متن خمیر قرار داشت و نه تنها بر دوام کاغذ می‌افزود، بلکه از هجوم قارچ‌ها و سایر آفات کاغذ و کتاب جلوگیری می‌کرد.
ب:روش های افشان یا رنگ افشانی افشان به معنی پراکندن رنگ محلول به صورت ذرات ریز بر روی اجسام است به هر وسیله ای که ممکن باشد. در طول تاریخ از ابزارهای متفاوت مانند قلم موی افشانگر که آن را خامه افشان هم گفته اند و نیز ابزاری به نام فوتک و ابزارهای موسوم به ایربراش استفاده شده است؛ اما در کتاب سازی و نگارگری افشانگر باید با همان قلم موی مخصوص باشد و ابزارهای مدرن نظیر فوتک و ایربراش کاربردی نمی توانند داشته باشند. روش‌های رنگ افشانی هم بستگی به نوع کار هنری و همین طور توانایی‌های خاص هنرمند دارد که بهتر است با رنگ‌های گیاهی یا آبرنگ استفاده شود. علاوه بر انواع رنگ‌های محلول در آب، از طلای حل کرده هم استفاده می‌شود که در این صورت آن را زرافشانی گویند. افشان زر و نیز افشان نقره را هم به تناسب کار در این حوزه به کار می‌برند.
ج:روش های غرقابی در روش‌های غرقابی، رنگ‌های گیاهی را پس از آماده سازی در ظرفی پهن می‌ریزند و اوراق مورد نیاز را در محلول آماده شناور و سپس آویزان می‌کنند تا خشک شود.
د: روش‌های ابری سازی یا ابر و باد : اساس رنگ آمیزی بدین گونه است که در ظرفی بزرگ نشاسته حل شده را می‌ریزند و بر آن از رنگ‌های گیاهی یا جسمی رقیق شده به صورت چند قطره ریز یا درشت می‌افشانند و کاغذ را برای لحظه‌ای کوتاه بر آن قرار می‌دهند و سریعا برمی دارند و در محلی قرار می‌دهند تا خشک شود. بعد از خشک شدن با اتوی نیم گرم، کاغذها را صاف می‌کنند. ابری سازی هم انواع مختلفی دارد که نتیجه تجربه و ابتکارات هنرمندان است.
صنعت کاغذ سازی در ایران در دوران معاصر
در دوره قاجار به دلایل مختلف نظیر رقابت روسیه و انگلیس بر سر منافعی که در ایران داشتند و بی‌لیاقتی و بی‌کفایتی دولت وقت، صنعت کاغذسازی رونقی نداشته است. در زمان سلطنت رضا خان نیز کاغذ مورد نیاز از کشورهای روسیه، سوئد، آلمان و رومانی خریداری می شد.
کوشش برای احداث یک کارخانه کاغذسازی در ایران کم و بیش ادامه یافت تا در سال 1344 هجری شمسی مقدمات ایجاد اولین کارخانه کاغذسازی به منظور تولید کاغذ چاپ و تحریر با استفاده از تفاله نیشکر در هفت تپه خوزستان به ظرفیت 100 تن در روز فراهم گشت و سر انجام شرکت کاغذ پارس در سال 1346 هجری شمسی تاسیس شد.
این شرکت با ظرفیت اولیه 35 هزار تن کاغذ در سال 1349 آغاز به کار کرد و در این سال به تولید 12300 تن کاغذ چاپ و تحریر دست یافت. در سال 1352، بزرگ‌ترین کارخانه کاغذسازی ایران به نام مجتمع صنایع چوب و کاغذ ایران(چوکا) با مشارکت وزارت صنایع (60 درصد سهام) وزارت کشاورزی و عمران روستایی(40 درصد سهام) در کیلومتر شش جاده رضوان‌شهر به تالش بنیان‌گذاری شد و در سال 1357 کار خود را آغاز کرد
. اوج گیری انقلاب اسلامی به بسته شدن بسیاری از کارخانه‌ها از جمله همین کارخانه کاغذسازی انجامید که بیش‌تر از سوی خارجی‌‌ها اداره می‌شد. از سال 1361 تلاش‌های برنامه‌ریزی شده‌ای برای راه اندازی دوباره تولید کاغذ آغاز شد و با تحویل کارخانه به سازمان صنایع ملی ایران در سال 1364، این تلاش‌ها به بار نشست و فعالیت این کارخانه آغاز شد. بعدها مراکز دیگری از جمله شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران در سال 1376 راه اندازی شد که به عنوان تولید کننده کاغذ در ایران با ظرفیت 175000 تن ( شامل 90000 تن کاغذ روزنامه و چاپ و تحریر و 85000 تن کاغذ فلوتینگ ) فعالیت دارد.
کاغذ تحریر مورد استفاده در تولید سررسید 1404 مجموعه چاپ و صحافی ریحان کاغذ تحریر سفید و کرم اندونزی می باشد.
کاغذ به طور عمده از الیاف بافته شده سلولزی تشکیل شده است. این الیاف از چوب و منابع گیاهی دیگر تهیه می‌شود. به جز الیاف سلولزی بیش از 30 درصد وزن کاغذ از افزودنی‌هایی مانند : مواد معدنی، مواد شیمیایی و مواد سفید کننده تشکیل می‌شود. احداث کارخانه صنایع چوب و کاغذ مازندران در سال‌های اخیر و وجود کارخانجاتی نظیر نئوپان، فیبر، … نیاز به چوب را روز به روز افزایش داده است. منبع اصلی تولید چوب کشورمان همان 9/1 میلیون هکتار جنگل های شمال کشور است که درصد قابل توجهی از آن دارای وضعیت مخروبه و نیمه مخروبه است.
در چنین شرایطی ناگزیر باید منابع دیگری را جستجو کرد تا بتواند جایگزین گونه‌های بومی شمال کشور شود و فشار وارده به جنگل‌های طبیعی را کاهش دهد. کاغذ و مقوای باطله مهم ترین بخش مواد اولیه را در صنعت کاغذسازی تشکیل می‌دهند. کاغذ باطله از نظر اقتصادی برای صنعت کاغذسازی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نقش عمده‌ای در حفظ محیط زیست و جلوگیری از قطع درختان به عنوان مواد اولیه ایفا می‌کند. در اغلب کارخانه‌های کاغذسازی از خمیر کاغذ بازیافتی به عنوان بخشی از خمیر تهیه شده برای تولید کاغذ و مقوا استفاده می‌کنند. برای مثال بیش از نیمی از مجموع الیاف مورد استفاده در صنعت کاغذسازی انگلستان را کاغذهای باطله و بازیافتی تشکیل می‌دهند.
منابع : 1- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه(واژه کاغذ، توز و خدنگ)، انتشارات دانشگاه تهران، 1377 2- هونکه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم 1373 3- یوسف‌حسن، احمد/هیل، دانالد. تاریخ مصور تکنولوژی اسلامی. ناصر موفقیان. انتشارات علمی و فرهنگی، 1375 4- ذکاء، یحیی. هنر کاغذبری در ایران(قطاعی) نشر و پژوهش فرزان روز، 1379 5- محمد بن اسحاق (ابن الندیم)، <الفهرست>، ترجمه مرحوم محمدرضا تجدد، به کوشش مهین جهانبگلو (تجدد)، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1366 6- حبیبی، عبدالحی، <هنر عهد تیموریان>، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (سابق)، تهران، 1355 7- خبرنامه فرهنگستان هنر. شماره 4
منبع مقاله کاغذ سازی در ایران: مرکز اطلاعات کاغذ ایران
بدون دیدگاه
شما اولین دیدگاه را ثبت کنید.